Pożar kina Ton i remont z poślizgiem

 

    28 kwietnia 1956 r. tuż po godzinie 11 wybuchł pożar w kinie Ton. Zgromadzony na Rynku Kościuszki tłum obserwował, jak spod dachówek wydobywają się kłęby czarnego dymu. Akcja strażaków nie należała do udanych.

  Kino Świat otwarte zostało 23 lutego 1935 r. Właściwie to otwierany był uroczyście Dom Katolicki, o którym pisano, że został „zbudowany według wymagań nowoczesnej techniki, posiada wielką, z łatwością mogącą pomieścić 2000 osób salę, kino, bibliotekę itp.” Inicjatorem jego powstania był ksiądz dziekan Aleksander Chodyko. 

  Tych wrażeń nie poskąpiła też późniejsza historia kina. Oto jedno z takich wydarzeń. W piątkowy wieczór 27 kwietnia 1956 r. widzowie wychodzący z ostatniego seansu w kinie Ton nie przypuszczali, że na następną wizytę w kinie będą musieli długo poczekać. W Tonie wyświetlano w tych dniach film pod ekscytującym tytułem „Małżeństwo w mroku”, dozwolony dla widzów dorosłych. Kierownictwo kina spodziewało się, że sobotnie i niedzielne seanse będą frekwencyjnym sukcesem. Dodatkowo w niedzielę na poranek dla dzieci przygotowano projekcję filmu „W cyrku”.

  Kino Ton cieszyło się wśród białostoczan popularnością nie tylko ze względu na atrakcyjny repertuar, ale i też ze względu na świeżo ukończony remont. Duża, wygodna sala odpowiadała ówczesnym wymogom. Ale wszystkie te plany poszły w niwecz. Oto bowiem w sobotę tuż po godzinie 11 „na ulicach Białegostoku dały się słyszeć sygnały pędzących wozów straży pożarnych”. Paliło się kino Ton. 

  Zgromadzony na Rynku Kościuszki tłum obserwował jak spod dachówek wydobywają się kłęby czarnego dymu. Strażacy przystąpili do akcji, która jak zgodnie komentowano, nie należała do udanych. Oto relacja z jej przebiegu. „Bieganina, krzyki, panika. Gdzie hydranty? Strażacy z długimi wężami na ramionach szukają wody. Na placu przed kinem zaczęły pracować motory dwóch beczkowozów. Kilku ludzi w hełmach dostało się na dach. Po chwili strumień wody spływa po dachówkach.

  Tymczasem pod dachówkami, z których fontanną spływa woda, zaczęły pokazywać się języki ognia. Trzeba było raczej zrywać dachówki i gasić ogień w zarodku. Woda w beczkowozach skończyła się szybko i strażacy musieli opuścić dach. 

  Tymczasem ogień rozprzestrzeniał się na dobre. Sporo czasu upłynęło zanim podłączone do hydrantów na ulicy węże przeniosły wodę na palący się budynek kina. Hydrantów trzeba było bowiem szukać (dziwne, że miejscowa zawodowa straż pożarna nie wie gdzie są one rozmieszczone), to znów wiązania wężów nie pasowały, trzeba było wymieniać. W końcu z kilku węży trysnęła woda i po kilkunastu minutach ogień zaczął się zmniejszać”.

  Winą za tak źle prowadzoną akcję nie obarczano strażaków bezpośrednio biorących udział przy gaszeniu pożaru. Wręcz przeciwnie, podkreślano ich odwagę i ofiarność. Cała krytyka skupiła się na dowództwie. Pisano, że w odróżnieniu od szeregowych strażaków „przeciwstawieniem byli oficerowie, których bardzo dużo kręciło się w galowych mundurach, nikt właściwie nie kierował poważnie akcją, a okrzyki przeszkadzały na pewno tylko strażakom”. Pożar zniszczył cały dach budynku. Jako przyczynę podano zwarcie instalacji elektryczne. Kino oczywiście zostało zamknięte.

  Gdy opadły emocje związane z pożarem, to wkrótce zastąpiły je nowe. Tym razem dotyczyły koniecznego ponownego remontu. Mimowolnym bohaterem tego seansu okazał się dyrektor Okręgowego Zarządu Kin w Białymstoku Ireneusz Krcal. Opinia publiczna, co zrozumiałe, interesowała się tą sprawą. 

  Kilka tygodni po pożarze, gdy budynek kina straszył spalonym dachem i okopconymi ścianami, poproszono o wyjaśnienia właśnie dyrektora Krcala. „Dyrektor OZK ob. Krcal wyjaśnił, że odremontowanie kina powierzone zostało Białostockiemu Przemysłowemu Zjednoczeniu Budowlanemu”. Dalej Krcal opowiadał o terminach, umowach, dokumentacjach. Chwalił, że nowy dach na budynku „zrobiony będzie z materiałów ognioodpornych, a mianowicie z żelbetonu. Zapewni to bezpieczeństwo przed pożarami”. 

  No i na koniec obywatel dyrektor złożył polityczną deklarację, że kino otwarte zostanie na święto 22 lipca. Ale pod koniec maja na rzekomej budowie nie było żadnych robotników, a dziennikarz Gazety Białostockiej zanotował „pustki, jedynie drzwi otwarte na rozcież”. Okazało się, że wszystkie plany i terminy zostały przez Krcala wyssane z palca. Przedsiębiorstwo budowlane wcale nie przygotowywało żadnych dokumentacji. Ba, nie miało nawet podpisanych umów.

  Krytyka postępowania dyrektora Zarządu Kin przyniosła efekty. W czerwcu prace remontowe w kinie ruszyły. O lipcowym terminie ich zakończenia dyplomatycznie milczano. Zapewniano natomiast, że Ton uruchomiony zostanie we wrześniu. Pod koniec czerwca pisano, że „wewnątrz sali kinowej widnieje las rusztowań, które spełniać będą rolę drabiny przy montowaniu całkowicie nowego dachu gmachu”. 

  Przy okazji remontu postanowiono usprawnić wyjścia z sali kinowej. Dotychczasowe „studzienki wyjściowe” zastąpiono „szerokimi dogodnymi wyjściami, które będą na jednym poziomie z terenem zewnętrznym”. Ale największą zapowiadaną nowością miało być zamontowanie panoramicznego ekranu. W związku z tym trzeba było przebudować scenę. O tej technicznej nowinie opowiadał oczywiście dyrektor Krcal. 

  Asekuracyjnie jednak stwierdzał, że taki ekran miał już być zamontowany w kinie Pokój, jednak „z ekranami panoramicznymi na razie głucho. Ekranów takich dotychczas nie produkujemy w kraju, lecz importujemy”, a to całą sprawę kierowało na niezależne już od Krcala tory - rozdzielniki, dewizy - słowem wielka polityka.

  Tymczasem nadszedł wrzesień. To zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami miał być termin uruchomienia kina. 24 września niezawodny dyrektor OZK stwierdził, że kino zostanie otwarte, ale w pierwszych dniach października. Gazeta Białostocka informowała, że „dyrektor Okręgowego Zarządu Kin ob. Krcal, poinformował nas, że prace przy remoncie kina Ton przebiegają zgodnie z harmonogramem i zakończone zostaną w tym miesiącu. Odremontowane po pożarze kino Ton rozpocznie wyświetlanie filmów w pierwszych dniach października. W tej chwili przystąpiono do wykonywania elewacji zewnętrznych kina”.

  Wreszcie 24 października 1956 r. ukazał się komunikat: „Jak nas informuje Dyrektor Okręgowego Zarządu Kin w najbliższą niedzielę odbędzie się otwarcie po kilkumiesięcznym remoncie kina Ton. Pierwszym filmem jaki zobaczymy po przerwie na ekranie tego kina będzie ciekawy film produkcji włoskiej pt. „Zakochani z Villa Borghese”. 

  Tym razem poślizgu już nie było. 28 października, o godzinie 16 białostoccy kinomani zasiedli wygodnie w fotelach i oglądali nakręcony w 1953 r. film Vittorio de Sica z Gerardem Philipe`m w roli głównej. Wszyscy byli pod dużym wrażeniem i filmu, i że remont szczęśliwie udało się zakończyć. O panoramicznym ekranie nikt już nie wspominał.

Andrzej Lechowski

Białostocka Loża mniej masońska

   Do tej pory niemal nie było wątpliwości: kamienicę przy ul. Kilińskiego 16 zbudowali Prusacy, by urządzać w niej spotkania loży masońskiej. Białostocki historyk dotarł jednak do informacji, które burzą ten mit.

  Pierwsze posiedzenie loży masońskiej odbyło się kilka dni przed tym zanim zaczęto myśleć o postawieniu tu budynku. Do tej pory przyjmowano, że dom ten został oddany do użytku w momencie rozpoczęcia działalności loży - mówi Wiesław Wróbel, białostocki historyk. Wiadomo, że masoni inaugurowali swoją działalność 2 lutego 1806 roku. Natomiast z odnalezionych przez Wiesława Wróbla informacji wynika, że dopiero 9 lutego Samuel Chrystian Hoenigke podpisał kontrakt na dzierżawę posesji kościelnej, na której zamierzał postawić własny dom .  

  Przypuszczam, że budowa trwała prawdopodobnie do 1807 roku. W tamtych czasach był to chyba największy budynek mieszkalny w mieście. W drugiej połowie XIX wieku wyliczano, że na parterze było siedem pokoi, dwie wielkie sale, dwie kuchnie i trzy korytarze. Jeszcze więcej pomieszczeń mieściło się na drugim piętrze. Tam pokoi było aż jedenaście - opowiada historyk.

  Przypuszcza, że jeśli w tym budynku spotykali się masoni, to mogli to robić dopiero po 1818 roku, kiedy nastąpiło odrodzenie wolnomularstwa w Białymstoku. Właściciel domu nie był uczestnikiem spotkania inauguracyjnego. W 1807 roku, wraz z odejściem - lubujących się w tajnych stowarzyszeniach - Prusaków i przejęciu miasta przez Rosjan, loża umarła śmiercią naturalną.

  Nie wiadomo nawet, czy Hoenigke zdołał dokończyć budowę domu. Kiedy rozpoczynał inwestycję był wysokim pruskim urzędnikiem z pieniędzmi i wpływami. Gdy w 1807 r. przyszli Rosjanie, musiał się zadowolić posadą nauczyciela języka niemieckiego w miejscowym gimnazjum. Nic więc dziwnego, że nie było go stać na dokończenie oraz utrzymanie tak wystawnego domu i szybko popadł w długi. Kamienica została więc wystawiona na licytację. Znalazła nowego właściciela.

  Zanim to nastąpiło w budynku mogło odbyć się kilka masońskich spotkań. Pewnym jest, że tuż przed śmiercią, w latach 1820-22, Samuel Chrystian Hoenigke należał do kilku różnych lóż masońskich - podkreśla historyk.

Tomasz Mikulicz 

W kawiarence przy ul. Mazowieckiej

    Gwarny i tłoczny plac targowy oraz miła i przytulna kawiarenka – to dwa szczególnie ulubione miejsca przedwojennych białostockich złodziejaszków, oszustów, sutenerów i awanturników. 

  Na rynku przy ul. Mazowieckiej, tuż obok hali targowej istniał prawdziwy Kercelak warszawski. Jakich tam nie spotykano typów i czego tam nie sprzedawano i nie kupowano!  Na przykład zubożały ziemianin oferował swoje medale, zdobyte w obronie ojczyzny. Jakiś emeryt wyniósł na sprzedaż miedziane rondle. Obok nich tęga paniusia szukała nabywcy na swój sfatygowany żakiet. Zaś nerwowy jegomość próbował opchnąć zdarte już dobrze buty konduktorki.

  Oczywiście między tą całą publicznością uwijali się złodziejaszkowie i osobnicy o dosyć mętnym wyglądzie. U nich można było kupić zegarki, zapalniczki, sztuki materiału, a w razie potrzeby całkiem znośne palta czy marynarki. Na białostockim Kercelaku spotykała się cała chanajkowska bieda, no i przestępcy. Można było ujrzeć człowieka, który dla ratowania głodującej rodziny, zdejmował na mrozie paltot i sprzedawał go za 3 zł. Nędznie odziana panienka handlowała książkami, po 15 – 20 groszy za sztukę.

  Rzecz jasna nie uświadczyło się tutaj raczej głównych białostockich macherów od kradzieży i przekrętów, ale bywali ich pomniejsi pomagierzy. Trzeba było trzymać rękę na pulsie. Nawet biedny rynek mógł przyjąć kradziony towar.

   Kiedy ktoś przypadkiem zaszedł do którejś z białostockich kawiarenek, mógł zobaczyć taki widok: na ladzie dwie cytryny, dwa śledzie, kilka kwaszonych ogórków i parę plasterków kiełbasy. W lokalu pustawo. Jak właściciel takiego interesu mógł wiązać koniec z końcem?

To pytanie wcale na miejscu. Z czego właściwie żyli owi kawiarniani handlowcy? Przecież musieli płacić podatki, uiszczać komorne za lokal, światło, gaz? Gdy przyjrzał się im przedwojenny dziennikarz, stwierdził, że na pewno nie głodują. Każdy z nich bowiem wyglądał solidnie, niektórzy nawet ze sporymi brzuchami. A i personel takiej kawiarenki nie przypominał wychudzonych szkieletów.

  Tymczasem wiele z owych niepozornych kawiarenek było po prostu miejscem handlowania alkoholem z nielegalnego wyszynku. Dochód był z tego duży. Oczywiście musieli dopisywać konsumenci. Ale od czego była ferajna chłopaków, nie tylko z Chanajek, ale i z Piasków, Wygody czy Antoniuka.

  Poza tym atrakcją kawiarenek były też kelnerki, których moralność pozostawiała wiele do życzenia. Były one magnesem dla klienta, zarówno złodzieja, jak też porządnego ojca rodziny, który od czasu do czasu też lubił się zabawić. Jeśli zaś któraś z panienek okazywała się oporna i nie chciała umilić czas hojnemu biesiadnikowi, wylatywała momentalnie na bruk. Na jej miejsce właściciel przyjmował następną Marysię czy Stasię.

  Władze dostrzegały problem w istnieniu owych, podejrzanych przybytków. Wprowadzono nawet przymusowe badanie lekarskie kelnerek.  Walka z takimi kawiarenkami była niestety trudna. Co pewien czas odbywały się co prawda przed sądem rozprawy za potajemny wyszynk, niekiedy skrzywdzona kelnerka występowała ze skargą przeciwko właścicielowi lokalu o złe traktowanie. Ujawniała przy tym jego machlojki, paserstwo i powiązania z miejscowymi opryszkami, ale to niewiele dawało.

  Chciwość, chęć wzbogacenia się brały górę. Kawiarenki istniały nadal. A i pojawiały się nowe zarówno w śródmieściu, jak i na peryferiach. Bazar też działał nadal. A wszędzie tam można było spotkać typków astralnych, czyli spod ciemnej gwiazdy.

Włodzimierz Jarmolik